Τι θα δείτε:
Αρχαιολογικός χώρος Αγίου Αθανασίου-Σχολής Ομήρου
Περίπου 2 χιλιόμετρα βόρεια του Σταυρού, στις ανατολικές υπώρειες του βουνού της Εξωγής, εκεί που αρχίζει να εκτείνεται το εύφορο λεκανοπέδιο της βορείου Ιθάκης, βρίσκεται η αρχαιολογική περιοχή «Άγιος Αθανάσιος-Σχολή Ομήρου [1] ». Στην περιοχή αυτή ήταν ορατά τα κατάλοιπα αρχαίων κτηρίων και από τους προηγούμενους αιώνες είχαν γίνει αποσπασματικές έρευνες από Έλληνες και ξένους αρχαιολόγους (Vollgraff, Βρετανική Σχολή Αθηνών, Κυπαρίσσης) [2] . Ο Τομέας Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, υπό την διεύθυνση των αρχαιολόγων Θανάση Παπαδόπουλου και Λίτσας Κοντορλή-Παπαδοπούλου, διεξήγαγε στην περιοχή ανασκαφές την περίοδο 1994-2012, που αποκάλυψαν ένα μεγάλο κτηριακό συγκρότημα-ακρόπολη [3] . Σύμφωνα με τους ανασκαφείς αρχαιολόγους, το κτηριακό συγκρότημα χρονολογείται στην προϊστορική περίοδο [4] και, ειδικότερα, η κατοίκησή του άρχισε στην μεσοελλαδική περίοδο (1900-1600 π.Χ.) και συνεχίστηκε κατά την υστεροελλαδική (μυκηναϊκή) περίοδο (1600-1100 π.Χ.). Το κτηριακό συγκρότημα ήταν σε χρήση τουλάχιστον έως και την ελληνιστική εποχή, κάτι που μαρτυρούν διάφορα αρχιτεκτονικά μέρη του, όπως ο ελληνιστικός πύργος στο άνω επίπεδο του κτηριακού συγκροτήματος. Κατά την ρωμαϊκή περίοδο ο χώρος χρησιμοποιήθηκε ως νεκροταφείο [5] .
Το κτηριακό συγκρότημα-ακρόπολη κτίσθηκε αξιοποιώντας έναν τεράστιο βράχο και διαρθρώνεται σε δύο επίπεδα: ένα στην βάση του βράχου και ένα στο άνω μέρος του, τα οποία επικοινωνούν με δύο λαξευμένα στον βράχο κλιμακοστάσια.
Στο κάτω επίπεδο εντοπίστηκε ένα μεγάλο ορθογώνιο τριμερές οικοδόμημα σχήματος μεγάρου διαστάσεων 21,50 x 11,50 μ., όμοιο με αντίστοιχα μέγαρα μυκηναϊκών ανακτόρων των Μυκηνών, της Τίρυνθας και της Πύλου. Δυτικά του τριμερούς οικοδομήματος ανακαλύφθηκαν μεταξύ άλλων ένα μεγάλο ορθογώνιο οικοδόμημα και μια υπόγεια αποθήκη τροφίμων.
Στο άνω επίπεδο του κτηριακού συγκροτήματος ανακαλύφθηκαν προϊστορικά κτήρια αποθηκών, λουτρού, εργαστήριο κατεργασίας μετάλλων και βοηθητικά δωμάτια.
Το κτηριακό συγκρότημα είναι τειχισμένο με κυκλώπειο οχυρωματικό τείχος [6], που έχει τέσσερις πύλες. Η κύρια (νότια) πύλη εφάπτεται σε τοίχο προσεκτικά κτισμένο και τις παραστάδες της αποτελούν επεξεργασμένοι τετραγωνισμένοι ογκόλιθοι. Από την πύλη αυτή είναι ορατή η νότια, κύρια είσοδος του ως άνω ορθογώνιου τριμερούς οικοδομήματος. Κοντά στην πύλη αυτή εντοπίστηκε προϊστορικό φρέαρ.
Βορειοανατολικά του κτηριακού συγκροτήματος υπάρχει μικρός τετράγωνος ταφικός περίβολος.
Ανατολικά και σε μικρή απόσταση από το κτηριακό συγκρότημα υπάρχει υπόγεια κρήνη, που χρησίμευε για την ύδρευση των ενοίκων της ακρόπολης σε περίοδο εχθρικών επιδρομών και πολιορκίας. Η κρήνη είναι όμοια με τις υπόγειες κρήνες των Μυκηνών και της Τίρυνθας και χρονολογήθηκε στην μυκηναϊκή εποχή (1300-1200 π.Χ.).
Ανατολικά της υπόγειας κρήνης εντοπίστηκε μεγάλο κυκλοτερές προϊστορικό οικοδόμημα με κλιμακωτή είσοδο. Οι εργασίες αφαίρεσης της επίχωσης απέδωσαν ποικίλα ευρήματα, μεταξύ των οποίων εξαιρετικού ενδιαφέροντος είναι μεγάλος αριθμός πήλινων πινακίδων. Μία από αυτές φέρει εγχάρακτες παραστάσεις που παραπέμπουν σε σκηνές της Οδύσσειας, όπως παράσταση πλοίου με άντρα δεμένο στο κατάρτι πλοίου και τερατώδεις, μυθικές μορφές (πουλί με πρόσωπο γυναίκας, ανθρώπινη μορφή με κεφάλι, ουρά και πόδια χοίρου κ.ά.) [7].
Ως προς την ευρύτερη περιοχή, η θέση «Άγιος Αθανάσιος-Σχολή Ομήρου» είναι στρατηγικής σημασίας. Το κτηριακό συγκρότημα-ακρόπολη, από την οχυρή και περίοπτη θέση του στους πρόποδες του βουνού της Εξωγής, δεσπόζει στο εύφορο και με επαρκείς πηγές λεκανοπέδιο της Βορείου Ιθάκης. Επιπλέον, έχει άμεση και έμμεση (λόγω του παρακείμενου λόφου των Πηλικάτων) θέα, πρόσβαση και εποπτεία σε τρεις λιμένες: της Πόλης (νότια), των Φρικών (ανατολικά) και των Αφαλών (βόρεια).
Το κτηριακό συγκρότημα και η στρατηγική θέση του συνδέονται στενά με τους τρεις λιμένες που το περιβάλλουν, καθώς αυτοί εξυπηρετούν και ελέγχουν τους θαλάσσιους δρόμους του κεντρικού Ιονίου. Ο σπουδαιότερος από τους τρεις λιμένες, λόγω και της εμπορικής του σημασίας, είναι αυτός της Πόλης, όπου βρίσκεται και το χιλιετούς διάρκειας ιερό Σπήλαιο της Πόλης.
Γενικότερα, οι τρεις λιμένες και ιδίως ο λιμένας της Πόλης με τον πορθμό μεταξύ Κεφαλληνίας και Ιθάκης καθορίζουν την στρατηγική θέση της Ιθάκης στο πλέγμα των νησιών του κεντρικού Ιονίου [8].
Τον Αύγουστο 2010 ο εκ των ανασκαφέων καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας Θανάσης Παπαδόπουλος ταύτισε την ακρόπολη της περιοχής «Αγίου Αθανασίου-Σχολής Ομήρου» με το ανάκτορο του Οδυσσέα δηλώνοντας: «Σύμφωνα με τα ως σήμερα στοιχεία, κινητά και ακίνητα, που είναι ιδιαίτερα σοβαρά, και με κάθε επιστημονική επιφύλαξη, πιστεύουμε ότι βρισκόμαστε μπροστά στο ανάκτορο του Οδυσσέα και της Πηνελόπης, το μόνο από τα ανάκτορα των Ομηρικών Επών που δεν έχει ανακαλυφθεί» [9]. Αναμένεται η επίσημη δημοσίευση των αποτελεσμάτων των ανασκαφών.
Ο αρχαιολογικός χώρος σήμερα δεν είναι επισκέψιμος, μέχρι να πραγματοποιηθούν οι προγραμματισμένες εργασίες για την συντήρηση και προστασία των ανακαλυφθέντων μνημείων.
Σπύρος Κουβαράς, 26.5.2017
Η περιοχή συνήθως αναφέρεται ως «Σχολή Ομήρου». Επειδή όμως η ονομασία αυτή δεν αποδίδει την πραγματικότητα και προκαλεί σύγχυση, είναι προτιμότερη η ονομασία «Άγιος Αθανάσιος», από το εκκλησάκι που υπάρχει εκεί. Το Υπουργείο Πολιτισμού και οι ανασκαφείς αρχαιολόγοι χρησιμοποιούν την διπλή ονομασία: «Αρχαιολογικός χώρος Αγίου Αθανασίου-Σχολής Ομήρου».
[1] Η περιοχή συνήθως αναφέρεται ως «Σχολή Ομήρου». Επειδή όμως η ονομασία αυτή δεν αποδίδει την πραγματικότητα και προκαλεί σύγχυση, είναι προτιμότερη η ονομασία «Άγιος Αθανάσιος», από το εκκλησάκι που υπάρχει εκεί. Το Υπουργείο Πολιτισμού και οι ανασκαφείς αρχαιολόγοι χρησιμοποιούν την διπλή ονομασία: «Αρχαιολογικός χώρος Αγίου Αθανασίου-Σχολής Ομήρου».
[2] Δημήτρης Ι. Παΐζης-Δανιάς, Οι αρχαιολογικοί θησαυροί της Ιθάκης, Σύλλογος Φιλομήρων Ιθάκης «Ευχήν Οδυσσεί», Αθήνα 2011, σ. 867.
[3] Ακρόπολη: το ψηλότερο και οχυρωμένο με τείχος μέρος μιας κατοικημένης περιοχής. Στις ακροπόλεις εύρισκαν καταφύγιο οι κάτοικοι σε περίπτωση εχθρικής επιδρομής.
[4] Η προϊστορική περίοδος περιλαμβάνει την χρονική περίοδο από την εμφάνιση του ανθρώπου ως το 1100 π.Χ. Ο μυκηναϊκός πολιτισμός αναπτύχθηκε στην τελευταία περίοδο της προϊστορικής εποχής (περίπου 1600-1100 π.Χ.).
[5] Θανάσης Παπαδόπουλος, Λίτσα Κοντορλή-Παπαδοπούλου, Προϊστορική Αρχαιολογία Δυτικής Ελλάδας - Ιόνιων Νησιών, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Ιωάννινα 2003, σ. 195.
[6] Κυκλώπειο τείχος: τείχος της μυκηναϊκής περιόδου κατασκευασμένο από μεγάλους ογκόλιθους.
[7] Θανάσης Παπαδόπουλος, Λίτσα Κοντορλή-Παπαδοπούλου, ό.π., σσ. 195-204. Λίτσα Κοντορλή-Παπαδοπούλου, «Ανασκαφές του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων στη Βόρεια Ιθάκη 1994-2007», άρθρο στην ιστοσελίδα: www.friendsofhomer.gr, ηλεκτρονική διεύθυνση άρθρου: http://www.friendsofhomer.gr/?page_id=139 Δημήτρης Ι. Παΐζης-Δανιάς, Οι αρχαιολογικοί θησαυροί της Ιθάκης, ό.π., σσ. 867-868. Δημήτρης Ι. Παΐζης-Δανιάς, Φως στην Ομηρική Ιθάκη, Συνοδευτικό βιβλίο της ομώνυμης Έκθεσης στον Σταυρό Ιθάκης, 2013, σ. 36. Δημήτρης Ι. Παΐζης-Δανιάς, Έκθεση με τίτλο «Φως στην Ομηρική Ιθάκη», Σταυρός Ιθάκης 2013, πληροφοριακή πινακίδα πυλώνα 8.
[8] Θανάσης Παπαδόπουλος, Λίτσα Κοντορλή-Παπαδοπούλου, ό.π.,, σ. 195. Δημήτρης Ι. Παΐζης-Δανιάς, Φως στην Ομηρική Ιθάκη, ό.π., σ. 35.
[9] Δημήτρης Ι. Παΐζης-Δανιάς, Οι αρχαιολογικοί θησαυροί της Ιθάκης, ό.π., σ. 866.
