ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΒΙΒΛΙΟΥ

ΡΙΤΑ ΤΣΙΝΤΙΛΗ-ΒΛΗΣΜΑ
Σταυρός
στο σταυροδρόμι του χρόνου
Έκδοση του συλλόγου «Κοινωφελής Όμιλος Σταυρού» Ιθάκης
Εκδοτική «Στ. Καρούσος», Πειραιάς 2013, τόμοι 2, σελίδες 704.

Η Ρίτα Τσιντίλη-Βλησμά, γνωστή και καταξιωμένη για το συγγραφικό της έργο, που καλύπτει σχεδόν όλα τα είδη του γραπτού λόγου: ποίηση, πεζογραφία, λαογραφία, χρονογράφημα, άρθρο, μελέτη, κριτικό δοκίμιο, ιστορική έρευνα, σήμερα παραδίδει στο αναγνωστικό κοινό ένα μνημειώδες έργο: την καταγραφή των στοιχείων της ιστορίας του οικισμού Σταυρός της Ιθάκης, από τη γένεσή του (στις αρχές του 19ου αιώνα) μέχρι και τις μέρες μας. Το έργο, που έχει τίτλο «Σταυρός, στο σταυροδρόμι του χρόνου», αποτελείται από δύο μεγάλους τόμους (διαστάσεων σελίδας Α4, συνολικός αριθμός σελίδων 704) και είναι ο καρπός δεκαετιών μόχθου ερευνητικής εργασίας της συγγραφέως για τη συλλογή και ταξινόμηση ενός υλικού πολύ εκτεταμένου σε θεματολογία και όγκο. Μια έκδοση απαιτητική, που χρηματοδοτήθηκε από τον πολιτιστικό σύλλογο «Κοινωφελής Όμιλος Σταυρού» Ιθάκης και διεκπεραιώθηκε με επιτυχία από την εκδοτική «Σταύρος Καρούσος».

Τις τελευταίες δεκαετίες, δύο παράγοντες: πρώτον η διακοπή της προφορικής παράδοσης από γενιά σε γενιά, που διήρκεσε για αιώνες, και δεύτερον η αποδημία, έχουν επιφέρει την απότομη διακοπή της πολιτιστικής συνέχειας των τοπικών κοινωνιών – ένα φαινόμενο που είναι απόρροια του σύγχρονου τρόπου ζωής και βέβαια δεν παρατηρείται μόνο στην Ιθάκη. Έτσι, συμπεριφορές και πρότυπα ζωής, έθιμα, αξίες, αντιλήψεις, τρόποι βιοπορισμού και κώδικες επικοινωνίας που επιβίωσαν –εξελισσόμενοι– για αιώνες ή ακόμα και χιλιετίες διακόπτονται βίαια μέσα στο χρονικό διάστημα μίας γενιάς – στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα. Ύστερα επιζούν μόνο σαν ανάμνηση για μία-δύο γενεές, μέχρι να περάσουν στην οριστική λήθη. Ενάντια σε αυτήν τη λήθη ορθώνεται το παρόν έργο. Και έχει τεράστια σημασία ότι το έργο αυτό εκδίδεται σήμερα, που ακόμα διασώζεται αυτή η προφορική παράδοση, καθώς μια παρόμοια προσπάθεια στο μέλλον θα καθίστατο αδύνατη.
Πηγές του έργου είναι το άφθονο πρωτογενές υλικό: κρατικά και άλλα επίσημα έγγραφα (έγγραφα της Κοινότητας Σταυρού, βιβλία εκκλησιαστικών επιτροπών, συμβόλαια, προικοσύμφωνα, διαθήκες), ανταποκρίσεις, επιστολές, μαρτυρίες, αλλά και η προσωπική γνώση-μαρτυρία της ίδιας της συγγραφέως. Και έχει τεράστια σημασία ότι το έργο γράφεται από κάποιον που είναι ο ίδιος φορέας αυτής της παράδοσης, και όχι από έναν απλό παρατηρητή-καταγραφέα της, διότι αυτό κάνει την πιστότητα του έργου ακόμα μεγαλύτερη. Το χαρακτηριστικό αυτό, σε συνδυασμό με το χάρισμα του λόγου που διαθέτει η συγγραφέας, με την αμεσότητα της έκφρασης και τη γλαφυρή γραφή, κάνει τα κείμενα των δύο τόμων ελκυστικά για κάθε αναγνώστη.
Το πλούσιο φωτογραφικό υλικό ζωντανεύει τις σελίδες των δύο τόμων και προσθέτει στο έργο λαογραφική αξία, αλλά και αξία σαν πηγή πληροφοριών. Παράλληλα, οι πολλές και λεπτομερείς ανταποκρίσεις από τον Σταυρό που δημοσιεύτηκαν σε εφημερίδες της εποχής (περιλαμβάνονται ανταποκρίσεις από το 1927 και εξής) μάς μεταφέρουν αυτούσιες εικόνες από τα μικρά και μεγάλα γεγονότα του χωριού (κοινωνικά-κοσμικά και επαγγελματικά γεγονότα, νέα της Κοινότητας, μεγάλα δημόσια έργα) και μας πληροφορούν για τα έθιμα, τις γιορτές και τις διασκεδάσεις των περασμένων εποχών: τα αποκριάτικα παιχνίδια των παιδιών, τα παραθαλάσσια γλέντια, οι κεφάτες βραδιές στα σπίτια του Σταυρού ή στην Κοινοτική Αίθουσα, ο Καραγκιόζης, ο κινηματογράφος, οι θεατρικές παραστάσεις, το εξοχικό κέντρο «Η Ρομάντσα» – σε εναλλαγή με τις δύσκολες εποχές: ο πόλεμος, οι σεισμοί, η μετανάστευση.
Το εύρος των θεμάτων που καλύπτει το παρόν έργο προκαλεί κατάπληξη και θαυμασμό, καθώς περιλαμβάνει όλες τις πτυχές της τοπικής κοινωνίας: τις εκδηλώσεις της καθημερινής ζωής αλλά και τις «επίσημες» ή «ιστορικές» στιγμές, που όλες μαζί συνθέτουν την ιστορική πορεία του οικισμού. Μέσα στις σελίδες των δύο τόμων καταγράφονται γνωστές και (ως επί το πλείστον) άγνωστες πληροφορίες για την ιστορία του χωριού, αλλά και εντυπωσιακές λεπτομέρειες-στιγμές από το διάβα του στον χρόνο: Οι απαρχές του οικισμού, οι παλιοί συνοικισμοί από τους οποίους συγκροτήθηκε κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα ο νέος οικισμός, η δημογραφική και οικιστική εξέλιξή του, πώς οικοδομήθηκε ο κεντρικός Σταυρός. Η ονομασία «Σταυρός». Διοικητική οργάνωση της Κοινότητας, πρόεδροι και συμβούλια της Κοινότητας. Δημόσια κτήρια, καταστήματα του κεντρικού Σταυρού. Οικονομική, επαγγελματική και εμπορική άνθηση (ιδιαίτερη εντύπωση προκαλούν οι διαφημίσεις των καταστημάτων του Σταυρού σε φυλλάδιο θεατρικής παράστασης της δεκαετίας του 1930). Η πορεία του οικισμού και των κατοίκων του μέσα από τις διάφορες φάσεις της ιστορίας: Αγγλοκρατία, Ένωση, Αποδημία, Βαλκανικοί Πόλεμοι, Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, Εποχή του Μεσοπολέμου (η «χρυσή εποχή» του οικισμού), Β’ Παγκόσμιος, Κατοχή και Αντίσταση, Απελευθέρωση και Εμφύλιος, Σεισμοί του 1953, νέα Αποδημία.
Δίπλα στην επίσημη ιστορία του Σταυρού, έχουμε πάρα πολλές πληροφορίες για την καθημερινή ζωή του οικισμού, πληροφορίες που ανασυστήνουν τον τρόπο ζωής και σκέψης των παλαιότερων κατοίκων, και για αυτό έχουν τεράστια λαογραφική αλλά και διδακτική αξία: Τοπωνύμια για τις γειτονιές του Σταυρού: τα Σκιωτάτα, τα Κοντογιωργάτα, τα Παράτα κ.λπ. Σταυριώτικα σπίτια, με το όνομά τους: το εξαρχαίικο σπίτι, το σοραίικο κ.λπ. Χαρακτηριστικές γωνιές του Σταυρού, όπως η Πέτρα στην Πλατεία. Κι ακόμα, οι σπηλιές, τα ρυάκια, οι βοροί, τα αλώνια, τα πηγάδια του Σταυρού – που κι αυτά έχουν όνομα: το κουβαραίικο πηγάδι, το κωστανταίικο, το γολογγαίικο, το μπιλιουραίικο. Αλλά και ονομαστά δέντρα του οικισμού, που ακόμα και σήμερα χρησιμοποιούνται σαν τοπωνύμια, όπως ο Πλάτανος στην Πόλη και η Κουτσουπιά στην Πλατεία.
Οι δύο τόμοι του Σταυρού προσφέρουν πολλά ονοματολογικά και δημογραφικά στοιχεία, που θα φανούν πολύ χρήσιμα σε κάθε σχετική έρευνα. Ακόμα δίνονται τα παρεπώνυμα (οικογενειακά παρωνύμια) των κατοίκων, αλλά και τα επαγγέλματα των Σταυριωτών, μέσω των οποίων παρουσιάζεται η διάρθρωση της τοπικής κοινωνίας σε όλο το φάσμα της. Στα αρχαιολογικά θέματα περιλαμβάνονται οι ανασκαφές στον Σταυρό από τη δεκαετία του 1930 έως σήμερα και η ίδρυση του Μουσείου Σταυρού, το 1931, από πρωτοβουλία και εράνους των κατοίκων. Στην εκκλησιαστική ενότητα καταγράφονται οι εκκλησίες και τα εξωκλήσια του χωριού, το χρονικό της ίδρυσης των κύριων εκκλησιών, οι ιερείς και οι ψάλτες που υπηρέτησαν σε αυτές, κατάλογοι ιερών σκευών από τα εκκλησιαστικά αρχεία. Η θεματολογία του έργου εξαπλώνεται και στις εκπαιδευτικές και πολιτιστικές πλευρές της τοπικής κοινότητας: Τα σχολεία του Σταυρού, οι δάσκαλοι που δίδαξαν σε αυτά, φωτογραφίες από σχολικές τάξεις. Η ίδρυση (το 1931) και η πορεία του πολιτιστικού συλλόγου του χωριού «Κοινωφελής Όμιλος Σταυρού» και η ιστορία του αθλητικού σωματείου του Σταυρού «Ποδοσφαιρικός Αθλητικός Όμιλος Οδυσσεύς» (έτος ίδρυσης 1980).
Μέσα στις σελίδες των δύο τόμων ξεχωριστή θέση έχουν τα σημαντικά πρόσωπα του χωριού: Σταυριώτες που διέπρεψαν στα Γράμματα, όπως ο κορυφαίος ελληνιστής Παναγής Λεκατσάς και ο Δώρης Κουβαράς (δημοσιεύεται ολόκληρο το θεατρικό έργο του «Η Πάβισκα», που έγραψε σε ηλικία 22 ετών, και που δεν σώζεται πουθενά αλλού, το οποίο παρουσιάστηκε από νεαρούς Σταυριώτες και Σταυριωτοπούλες τη δεκαετία του ’20 με σκοπό τη συγκέντρωση χρημάτων υπέρ της οικοδόμησης του ναού της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος). Σταυριώτες που διακρίθηκαν στον καλλιτεχνικό, στον λογοτεχνικό και στον αθλητικό χώρο. Οι ευεργέτες του οικισμού – κοντά στους πολλούς ανώνυμους δωρητές. Αλλά και οι Σταυριώτες που έπεσαν θύματα πολέμων. Και ασφαλώς δεν παραλείπεται ο Άγιος του χωριού, Παπουλάκης.
Μιλώντας για την ιδιαίτερη πατρίδα της συγγραφέως, το έργο αυτό εκπληρώνει ένα χρέος τιμής και μνήμης προς τις γενιές που έφυγαν, και αποτελεί μια τεράστια προσφορά γνώσης για τις γενιές που θα έρθουν, και θα μπορούν να ανατρέξουν σε αυτό για να αντλήσουν πολύτιμες πληροφορίες για τον τόπο τους. Ειδικά για τους ξενιτεμένους συγχωριανούς, απόδημους τρίτης και τέταρτης γενιάς, που θα θελήσουν κάποτε να γνωρίσουν τις ρίζες τους, η αξία του έργου αυτού θα είναι ανεκτίμητη.
Βέβαια, η ιστορία του Σταυρού δεν τελειώνει με το έργο αυτό – η ιστορία κάθε τόπου είναι ανεξάντλητη. Όμως το παρόν έργο, συγκεντρώνοντας στοιχεία που πριν βρίσκονταν διάσπαρτα και κατακερματισμένα σε διάφορα βιβλία και αρχεία (κρατικά-δημόσια αρχεία ή προσωπικές συλλογές), θα αποτελέσει έναν πολύτιμο οδηγό για τον μελλοντικό ερευνητή της ιστορίας του οικισμού, από όπου θα αντλήσει άφθονο υλικό για περαιτέρω μελέτη. Όπως σημειώνει η ίδια η συγγραφέας, το έργο αυτό είναι «ένα σκαλοπάτι για τον αυριανό», που θα έχει πλέον κάπου να πατήσει για να προχωρήσει πιο πέρα – και αυτό είναι μία ακόμα ανεκτίμητη προσφορά του έργου.
Όμως το παρόν έργο είναι σημαντικό και πέρα από τα στενά όρια της ιδιαίτερης πατρίδας της συγγραφέως. Οι δύο τόμοι παρουσιάζουν τη συγκρότηση, την εξέλιξη και τον τρόπο ζωής ενός ελληνικού και δη επτανησιακού οικισμού από το 1800 ως το 2000, το πέρασμα από την αγροτική-νησιωτική κοινωνία του 19ου αιώνα στην ανεπτυγμένη-πεπολιτισμένη επαρχιακή ζωή του Μεσοπολέμου και στη συνέχεια στον σύγχρονο τρόπο ζωής. Έτσι, προσφέρουν ένα πλούσιο και πρωτότυπο υλικό που θα μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε ανάλογες ιστορικές και κοινωνιολογικές μελέτες σχετικά με τη συγκρότηση, διάρθρωση και λειτουργία του κοινωνικού ιστού στις συγκεκριμένες γεωγραφικές και χρονολογικές συντεταγμένες.
Αλλά και ευρύτερα, έργα σαν αυτό είναι σημαντικά και ενδιαφέροντα για κάθε άνθρωπο, όπου γης, καθώς περιλαμβάνουν όλα εκείνα τα στοιχεία, τα μικρά και τα μεγάλα, που συνθέτουν τη ζωή και τον πολιτισμό κάθε τοπικής κοινωνίας. Στοιχεία πολύτιμα, που προσφέρει το έργο της Ρίτας Τσιντίλη-Βλησμά προς όλους εκείνους που ψάχνουν να βρουν «από τι φτιάχνονται οι πατρίδες».

Σπύρος Σωτ. Κουβαράς
Φιλόλογος
Σταυρός Ιθάκης, 20 Οκτωβρίου 2013

Πηγές:
Πληροφοριακές πινακίδες Αρχαιολογικής Συλλογής Σταυρού.
Ανδρέα Σωτηρίου, Αναπληρωτή Προϊσταμένου ΛΕ΄ Ε.Π.Κ.Α., ανάρτηση με τίτλο: Αρχαιολογική Συλλογή Σταυρού Ιθάκης, διαδικτυακός τόπος: ΟΔΥΣΣΕΥΣ, Υπουργείο Πολιτισμού, 2012, http://odysseus.culture.gr/h/1/gh151.jsp?obj_id=18741
Μανόλη Ανδρόνικου, Ολυμπία, Εκδοτική Αθηνών Α.Ε., Αθήνα 2000.

 [1]  Οδ. ν 13-15, ν 19-22, ν 135-136,  ν 217-218,  ν 344-351, ν 366-371, θ 390.